एल निनो – ला निनाचा भारतीय हवामानावर परिणाम: बातम्यांपलीकडचे सत्य

भारतातील पावसाळा आणि हवामान हे नेहमीच चर्चेचे विषय असतात. दरवर्षी “एल निनो” किंवा “ला निना” या शब्दांचा उल्लेख बातम्यांमध्ये हमखास होतो. पण हे नेमके काय आहेत? आणि त्यांचा आपल्या पावसाळ्यावर, शेतीवर, आणि दैनंदिन जीवनावर कसा परिणाम होतो?

एल निनो आणि ला निना म्हणजे काय?

एल निनो आणि ला निना हे प्रशांत महासागरातील पाण्याचे तापमान आणि वाऱ्यांच्या बदलाशी संबंधित हवामानातील नैसर्गिक चक्र आहेत. एल निनोमध्ये पूर्वेकडील प्रशांत महासागरातील पाणी गरम होते, तर ला निनामध्ये ते थंड होते. हे बदल जागतिक हवामानावर, विशेषतः भारतातील पावसाळ्यावर, मोठा परिणाम करतात.

एल निनो

ला निना

भारतीय पावसाळ्यावर परिणाम

एल निनोच्या काळात भारतात पावसाळा सामान्यपेक्षा कमी होण्याची शक्यता वाढते. कारण गरम पाणी आणि बदललेले वारे भारताकडे येणाऱ्या आर्द्रतेला कमी करतात. उलट, ला निनाच्या काळात पावसाळा सामान्यपेक्षा जास्त किंवा चांगला होण्याची शक्यता असते.

फक्त पावसाळाच नाही

एल निनो – ला निनाचा परिणाम केवळ पावसाळ्यावरच नाही, तर उष्णतेच्या लाटा, दुष्काळ, चक्रीवादळे, आणि इतर हवामानातील टोकाच्या घटना यांवरही होतो. उदाहरणार्थ, एल निनोच्या वर्षी भारतात उष्णतेच्या लाटा आणि दुष्काळ जास्त प्रमाणात दिसतात.

गैरसमज आणि सत्य

• “एल निनो म्हणजे हमखास दुष्काळ” – हे पूर्णपणे खरे नाही. काही वेळा एल निनो असूनही पावसाळा चांगला होऊ शकतो.
• “ला निना म्हणजे हमखास मुसळधार पाऊस” – हेही नेहमीच खरे नसते.

हवामानातील इतर घटक, जसे की भारतीय महासागरातील बदल, स्थानिक वारे, भारतीय महासागरातील डिपोल (IOD) आणि समुद्रातील इतर प्रवाह, हे देखील महत्त्वाचे असतात.

उदाहरणार्थ:

• एल निनो वर्षे पण दुष्काळ नाही: 1997-98 हे वर्ष अत्यंत तीव्र एल निनो होते, पण भारतात पावसाळा सरासरीपेक्षा कमी नव्हता, उलट काही भागात चांगला पाऊस झाला.
• ला निना वर्षे पण मुसळधार पाऊस नाही: 2010-11 ला निना वर्ष होते, पण काही राज्यांमध्ये पावसाळा अपेक्षेपेक्षा कमी झाला. हे दाखवते की, प्रत्येक वेळी एल निनो किंवा ला निना असली तरी इतर घटकांमुळे पावसाळ्याचा परिणाम बदलू शकतो.

भारतीय महासागरातील डिपोल (IOD) आणि एल निनो यांचे नाते

एल निनो – ला निनाच्या प्रभावाबरोबरच, भारतीय पावसाळ्यावर आणखी एक महत्त्वाचा घटक परिणाम करतो – तो म्हणजे भारतीय महासागरातील डिपोल (Indian Ocean Dipole, IOD). IOD म्हणजेच भारतीय महासागराच्या पश्चिम आणि पूर्व भागातील पाण्याच्या तापमानातील फरक. जेव्हा पश्चिमेकडील पाणी गरम आणि पूर्वेकडील थंड असते, तेव्हा “सकारात्मक IOD” असतो, आणि उलट परिस्थितीत “नकारात्मक IOD” असतो.

सकारात्मक (Positive) IOD

नकारात्मक (Negative) IOD

सकारात्मक IOD च्या काळात भारतात पावसाळा चांगला होण्याची शक्यता वाढते, कारण जास्त आर्द्रता भारताकडे येते. नकारात्मक IOD च्या काळात पावसाळा कमी होऊ शकतो.

महत्त्वाचे म्हणजे, एल निनो आणि IOD यांचे परस्पर संबंध आहेत. काही वेळा एल निनो आणि नकारात्मक IOD एकत्र आल्यास दुष्काळाचा धोका वाढतो, तर एल निनो असूनही सकारात्मक IOD असेल तर पावसाळा काही प्रमाणात सावरू शकतो. त्यामुळे भारतीय पावसाळ्याचा अंदाज लावताना दोन्ही घटकांचा विचार करणे आवश्यक आहे.

वरील उदाहरणांमध्ये नमूद केलेल्या वर्षी भारतीय मान्सून वर भारतीय महासागरातील डिपोल (IOD) ची भूमिका देखील महत्वाची ठरली:

• 1997-98: या वर्षी एल निनो अत्यंत तीव्र असतानाही, सकारात्मक IOD (Indian Ocean Dipole) होता. त्यामुळे भारतात पावसाळा अपेक्षेपेक्षा चांगला झाला.
• 2010-11: या वर्षी ला निना असली तरी, नकारात्मक IOD होता, त्यामुळे काही भागात पावसाळा कमी झाला. यावरून स्पष्ट होते की, एल निनो/ला निना आणि IOD यांचे एकत्रित परिणाम भारतीय पावसाळ्यावर ठरतात.त्यामुळे, या दोन्ही घटकांचा एकत्रित परिणाम भारतीय पावसाळ्यावर कसा होतो, हे समजून घेणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.

वैज्ञानिक अंदाज आणि नवे संशोधन

आजच्या घडीला हवामानशास्त्रज्ञ उपग्रह, महासागरातील बुई, आणि संगणकीय मॉडेल्स वापरून एल निनो – ला निनाचे अंदाज लावतात. हे अंदाज शेती, जलव्यवस्थापन, आणि आपत्ती व्यवस्थापनासाठी खूप उपयुक्त ठरतात.

पुढे काय?

जगातील हवामान बदलत असताना, एल निनो – ला निनाचे स्वरूप आणि त्याचा परिणामही बदलू शकतो. त्यामुळे सतत संशोधन आणि जागरूकता आवश्यक आहे.

तुम्हाला एल निनो – ला निनाविषयी अजून काही जाणून घ्यायचे आहे का? तुमच्या प्रदेशातील हवामानातील बदल आमच्यापर्यंत पोहोचवा!

• Tags:
• Climate
• Monsoon
• Science
• Marathi