भारतातील हवामान बदल: जागतिक तापमानवाढीचे स्थानिक परिणाम

हवामान बदल आता दूरच्या भविष्यातील भीती राहिली नाही; तो आपल्या देशाच्या हवामानावर, शेतीवर, आरोग्यावर आणि अर्थव्यवस्थेवर आजच परिणाम करू लागलाय. अलीकडे प्रकाशित झालेल्या ‘A post-AR6 update on observed and projected climate change in India’ या संशोधनातून भारतातील हवामान बदलाचं नविनतम वैज्ञानिक चित्र समोर आलं आहे. या लेखात आपण तापमानवाढ, मान्सून बदल, हिमालयातील वितळणाऱ्या हिमनद्या, भारतीय महासागरातील उष्णता आणि वाढता किनारी धोका — हे सर्व ताज्या आकडेवारीच्या आधारे समजून घेऊ.

(खालील सर्व प्रतिमा पुनरावलोकन लेखातून घेतल्या आहेत) - https://journals.plos.org/climate/article?id=10.1371/journal.pclm.0000724

तापमानवाढ: भारत अधिक गरम होत चाललाय

गेल्या शतकातील भारताच्या जमिनीचे सरासरी तापमान

गेल्या शतकात भारताच्या जमिनीचे सरासरी तापमान 0.89°C ने वाढले आहे. जागतिक सरासरीपेक्षा थोडं कमी असलं तरी उष्ण दिवस, उष्ण रात्री आणि उष्णतेच्या लाटा यांची तीव्रता वेगाने वाढताना दिसते.

भारतातील वेगवेगळ्या भागातील उष्ण तापमानाच्या दिवस आणि रात्रींमधील कल

• राजस्थान, गुजरात, ईशान्य भारत आणि दक्षिण भारतात उष्ण दिवस प्रति दशक 10–15 दिवसांपर्यंत वाढत आहेत.
• हिमालयात उंची जसजशी वाढते, तसतसं तापमान वाढीचा दरही वाढतो — हा दर 0.34°C प्रति दशक असा आहे.

ही वाढ फक्त “उष्णता जाणवणे” एवढ्यावर थांबत नाही. याचा थेट परिणाम आरोग्यावर, शहरी उष्णतारोधक क्षमतेवर, वीज वापरावर आणि शेतीतील पाण्याच्या मागणीवर होतो. वाढते तापमान आरोग्यावर कसे परिणाम करते ते या लेखात वाचा - https://clustersandclimate.com/science/dengue-dynamics-predictions-marathi/

बदलता मान्सून: असमानता आणि अनिश्चितता वाढती

भारतीय मान्सून हा नैसर्गिक प्रणालींपैकी सर्वात गुंतागुंतीचा आहे. संशोधनात असे आढळले कि —

• गंगेचा त्रिभुज प्रदेश आणि ईशान्य भारतात दीर्घकालीन पावसात घट झाली आहे.
• पश्चिम भारत, राजस्थान आणि काही उत्तर-पश्चिम भागात पावसात वाढ झाली आहे.
• अतिवृष्टीच्या घटना (एकाच दिवशी 150 मिमी+) स्पष्टपणे वाढल्या आहेत.
• 2050 पर्यंत एकंदर मान्सून पाऊस ६–८% वाढू शकतो, पण हा पाऊस कमी दिवसांत, जास्त तीव्रतेने पडेल. म्हणजेच, जास्त पूर + जास्त दुष्काळ — अशी टोकाची परिस्थिती.

उदाहरण: पुणे, मुंबई, बंगळूरु यांसारख्या शहरांमध्ये दीर्घ कोरडे दिवस आणि अचानक ढगफुटी सारखी पावसाची पद्धत वाढताना आधीच दिसते आहे.

भारतीय महासागरातील उष्णता: Marine Heatwaves चं नवं वास्तव

• भारतीय महासागर जगातील सर्वाधिक वेगाने तापणाऱ्या महासागरांपैकी एक ठरत आहे.
• 1950–2024 दरम्यान त्याचं तापमान 0.12–0.13°C प्रति दशक वाढलं.
• Marine Heatwaves — पूर्वी Marine Heatwaves वर्षाला साधारण २० दिवस यायच्या पण, आता मध्यशतकात त्या 200 दिवस (सहा महिने!) असू शकतात.

यामुळे:

• किमान 50% प्रवाळभित्ती (Coral Reef) bleaching च्या धोक्यात आहे
• मासेमारीत घट झाली आहे, आणि किनारी उत्पादनात नुकसान सहन करावे लागत आहे
• समुद्री जैवविविधतेचं संतुलन कोसळतं आहे

कोकण, केरळ, गुजरात सहित भारतीय किनाऱ्यांवर मासेमारी करणाऱ्या समुदायांवर याचा मोठा आर्थिक परिणाम होणार.

हिमालयातील हिमनद्या: वितळण्याचा वेग दुप्पट

• 2000–2009 दरम्यान हिमनद्यांचा वितळण्याचा दर –0.17 m w.e./year होता.
• 2010–2019 मध्ये हा दर वाढून –0.28 m w.e./year झाला — म्हणजे जवळपास दुप्पट.

“m w.e./year” म्हणजे काय?

हे एकक “meters water equivalent per year” असं म्हणतात. ग्लेशियरमधला बर्फ थेट “मीटर बर्फ” म्हणून मोजला तर घनतेमुळे तुलना चुकीची होऊ शकते. म्हणून वैज्ञानिक बर्फ पाण्यात बदलल्यावर मिळणारी उंची मोजतात.

म्हणजे “दरवर्षी ग्लेशियर इतका बर्फ गमावतो की जो पाण्यात बदलला तर 0.28 मीटर जाडीचा थर बनेल”. यामुळे विविध हिमनद्यांच्या वितळण्याची तुलना अचूक पद्धतीने करता येते.

भविष्यातील धोका

• जागतिक तापमान 1.5–2°C वर मर्यादित ठेवलं तरी 30–50% हिमनद्या 2100 पर्यंत नष्ट होतील.
• 3°C वाढ झाली तर 55–80% हिमनद्यांचे अस्तित्व संपुष्ठात येईल.

यामुळे गंगा, सिंधू, ब्रह्मपुत्रा यांसारख्या नदीप्रणालींमध्ये “peak water” परिस्थिती निर्माण होऊ शकते — काही दशकांनंतर पाण्याचं प्रमाण उलट कमी होऊ लागेल.

चक्रीवादळांचे बदललेले ट्रेंड

उत्तर हिंद महासागरात विशेषतः अरबी समुद्रात महत्त्वाचा बदल दिसत आहे—

• चक्रीवादळांची संख्या + तीव्रता वाढली
• SST (समुद्रपृष्ठीय तापमान) आधीपेक्षा 1–1.4°C जास्त
• चक्रीवादळांमुळे होणाऱ्या पावसात वाढ

महाराष्ट्र, गुजरात, गोवा, कर्नाटक किनाऱ्या भागांमध्ये त्यामुळे पूर आणि वादळाचा धोका वाढत चाललाय.

समुद्रसपाटी वाढ: किनारी भारतासाठी डबल धोका

• उत्तर हिंद महासागरातील समुद्रसपाटी 3.3 मिमी/वर्ष दराने वाढतेय.

प्रक्षेपण:

• 2050 → +20 सेंमी
• 2100 → +50 सेंमी

त्यात काही प्रदेशात जमीन खाली बसते (subsidence), त्यामुळे प्रत्यक्ष धोका आणखी मोठा होतो.

सर्वात धक्कादायक निष्कर्ष:

“१०० वर्षांत एकदा” येणारा पूर → 2050 पर्यंत “दरवर्षी” येण्याची शक्यता वाढली आहे.

मुंबई, कोकण, सुंदरबन, चेन्नई यांसारख्या ठिकाणांसाठी हा मोठा धोका आहे.

🌡️ कम्पाऊंड इव्हेंट्स: जेव्हा संकट एकटं येत नाही

हवामान बदलात सर्वात धोकादायक गोष्ट म्हणजे “Compound Events”.

उदा.:

• उष्णतेची लाट + दुष्काळ
• अतिवृष्टी + वाढती समुद्रसपाटी
• चक्रीवादळ + मुसळधार पाऊस + ज्वार

अशा घटना आधीपेक्षा ५–६ पट जास्त दिसतात, विशेषतः शहरांत. याचा परिणाम आरोग्य, पाणीपुरवठा, शेती आणि शहरी नियोजनावर तिहेरी ताण म्हणून पडतो.

🔥 भारतातील हवामान बदल “हॉटस्पॉट्स”

संशोधनात समोर आलेले प्रमुख हॉटस्पॉट्स!

संशोधनात चार प्रमुख हॉटस्पॉट्स:

1️⃣ पश्चिम भारत — उष्ण लाटा, एकवटलेली अतिवृष्टी, दुष्काळ + उष्णता compound घटना

2️⃣ ईशान्य भारत — पावसात घट, तापमानवाढ

3️⃣ हिमालय — जलद वितळणाऱ्या हिमनद्या, Glacial Lake Outburst Flood (GLOF) धोका

4️⃣ समुद्रकिनारी प्रदेश — समुद्रसपाटी वाढ, चक्रीवादळे आणि किनारी पूर

पुढचा मार्ग: विज्ञानाधारित निर्णय आणि अॅक्शन

या सर्वाचा सारांश एकच — हवामान बदल हा आजचा धोका आहे. उद्याचा नाही.

आपल्याला आता गरज आहे:

1. विज्ञानाधारित धोरणनिर्मिती
2. हवामान-प्रतिरोधक (climate-resilient) शहरे
3. अक्षय ऊर्जेकडे वेगाने वळण
4. जलसंकट व्यवस्थापन
5. आणि सर्वात महत्त्वाचं — जनजागृती

सारांश

भारतामध्ये तापमानवाढ, बदलता मान्सून, समुद्रसपाटी वाढ, हिमालयातील वितळणाऱ्या हिमनद्या आणि चक्रीवादळांची बदलती तीव्रता — हे सर्व एकत्र येत आहेत. त्यांना तत्काळ व समन्वित प्रतिसाद देण्यासाठी विज्ञान, धोरण व स्थानिक शाश्वत उपक्रम यांची सांगड आवश्यक आहे.

---

Tags: #ClimateChange #India #Monsoon #Himalaya #Cyclone #SeaLevel #Heatwaves #Adaptation #MarineHeatwaves

• Tags:
• Climate-Change
• India
• Monsoon
• Himalaya
• Cyclone
• Sea-Level
• Heatwaves
• Adaptation
• Marine-Heatwaves